درخواست بغداد مبنی بر خروج ارتش ترکیه از عراق؛ اهداف اردوغان از حضور نظامی در عراق چیست؟

چالش مقابله با خواست کردها را می توان بزرگترین معضل جمهوری ترکیه از ابتدای تاسیس تا به امروز دانست. ترکیه با دارا بودن بیش از 15 میلیون کرد، بزرگترین جمعیت کردها در جهان را به خود اختصاص داده است. سیاست های انکار نژادی کردها در ترکیه و عدم احقاق حقوق شان در طول یک قرن اخیر زمینه شکل گیری گروه های متعدد کرد را در این کشور فراهم نموده، گروه هایی که در راستای آن چه دستیابی به خواسته های شان می نامیدند به طرق گوناگونی متوسل شده اند.  شکل گیری حزب کارگران کردستان ترکیه در ابتدای دهه هشتاد میلادی قرن گذشته و در پیش گرفتن مشی نظامی جهت استقلال مناطق کرد نشین از جمله اقدامات بارزی بوده که زمینه بیش از سه دهه خونریزی میان میلیشیای کرد و ارتش ترکیه را فراهم آورده است. کردها در چهار کشور ترکیه، عراق، سوریه و ایران سکونت دارند. تلاش برای مقابله با دولت مرکزی نیز محدود به کردها در ترکیه نبوده و سایر جناح های کرد را نیز در بر گرفته است. سقوط رژیم صدام حسین در سال 2003، کردهای عراق را که از ابتدای دهه نود میلادی (پس از حمله ی صدام به کویت و حملات ناتو به دولت بعثی) منطقه ای نسبتا خودمختار را در شمال عراق برپا نموده بودند، پیش از کردهای ترکیه در مسیر دستیابی به دولتی مستقل قرار داد.

دولت مرکزی آنکارا از همان آغاز بحران در رژیم بعثی (پس از جنگ دوم خلیج فارس) نسبت به ایجاد دولتی مجزا در شمال عراق به دیده ی ترید نگریسته و آن را تهدیدی برای خویش قلمداد می نمود، لذا تلاش نمود با نفوذ بیش از پیش در این منطقه زمینه هدایت سیاست های اقلیم را در راستای مقاصد خویش فراهم نماید. به واقع دولت های ایران و ترکیه پس از ایجاد منطقه ای خودمختار در شمال عراق به ترتیب بر منطقه ی شرقی (سلیمانیه) و غربی (دهوک و اربیل) اعمال نفوذ می نمودند.

روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه در ترکیه به رهبری رجب طیب اردوغان و تلاش برای زیست مسالمت آمیز از سوی کابینه اش توامان زمینه ارتقای روابط میان اقلیم کردستان و دولت آنکارا را فراهم آورد تا آن جا که به گواه کارشناسان منطقه، اقلیم کردستان و طرح احتمالی ایجاد کشوری مستقل از سوی آن دیگر به مانند گذشته تهدید بسزا برای دولت ترکیه محسوب نشده است.

بر هم خوردن معادلات منطقه ای پس از وقوع انقلاب های عربی به ویژه ایجاد بحران در سوریه و شکل گیری گروه های تروریستی و در راس آن داعش، منافع ترکیه را بیش از هر زمانی به مخاطره انداخت، امری که موجب رویارویی رژیم اردوغان با برخی قدرت های منطقه ای و فرا منطقه ای را تسهیل نمود. رسانه های منطقه ای در جدیدترین دور تنش ها میان ترکیه و همسایگانش به نقل از حیدرالعبادی نخست وزیر عراق نوشته اند که او خواستار خروج نظامیان ترکیه از شمال عراق شده است.

در بیانیه‌ای که وب سایت نخست وزیر عراق روز شنبه (پنجم دسامبر) منتشر کرده از حضور نظامیان ارتش ترکیه با تسلیحات و ادوات سنگین در خاک این کشور، به ویژه در استان نینوا، انتقاد شده و از آن به عنوان نقض اصول حسن همجواری یاد شده است.

در این بیانیه ضمن تاکید بر حضور نظامیان ترکیه بدون درخواست و کسب مجوز از دولت فدرال عراق، از آنکارا خواسته شده فورا نیروهایش را از خاک عراق خارج کند. در بیانیه فوق آمده است: «تایید شده است که یک هنگ زرهی ترکیه به همراه تانک و توپخانه وارد استان نینوا در عراق شده‌اند، ادعا شده است که این نیرو‌ها برای آموزش نیروهای عراقی اعزام شده‌اند، (در حالی که) این اقدام بدون درخواست (از دولت فدرال عراق) یا اجازه (دولت عراق) انجام شده است.»

کمی پیش از انتشار بیانیه نخست وزیر عراق، گزارش‌ها از حضور حدود ۱۵۰ نیروی نظامی ترکیه در حوالی شهر بعشیقه در نزدیکی موصل حکایت داشتند.علت حضور این نیروها در خاک عراق، آموزش پیشمرگه‌ها و نیروهای نظامی اقلیم کردستان عراق عنوان شده است.، با این حال شواهد و قرائن حکایت دلایل دیگری است. به واقع و با وجود مخاطرات احتمالی ایجاد کشور مستقل کردستان، چرا اردوغان و ترکیه به حمایت از اقلیم پرداخته و بر میزان حمایت های خود از بارزانی افزوده اند؟

الف) تضعیف پ ک ک: برآورد تحولات مناطق کرد نشین در طول چند دهه اخیر به وضوح بیان گر رقابتی دیرینه میان مسعود بارزانی رهبر حزب دموکرات کردستان عراق و عبدالله اوجالان رهبر حزب کارگران کردستان ترکیه ( پ ک ک) جهت کسب رهبری جهان کرد است. با این حال و بر کسی پوشیده نیست که اوجالان از کاریزما و نفوذ بسیار بیشتری در میان کردها برخوردار بوده و همین امر موجب شده تا اردوغان با سرمایه گذاری بر بارزانی زمینه تضعیف رقیبش را فراهم آورد.

از زمان آغاز بحران در سوریه و پیشرفت های میدانی داعش در عراق و سوریه به گونه ای روزافزون بر نفوذ پ ک ک در منطقه افزوده شده تا آن جا که شاخه سوری آن ( پ ی د ) موفق بر استیلا بر مناطق کرد نشین سوریه شده است. حضور پر رنگ پ ک ک در مناطق آزاد شده از دست داعش در عراق هم چون شنگال و مخمور، ترک ها و بارزانی را بیش از همیشه نسبت به قدرت پ ک ک نگران ساخته لذا، دولت اردوغان را به حمایت همه جانبه از اقلیم کردستان فراخوانده است.

سقوط مناطق ایزدی نشین عراق و محاصره مرگ بار کوبانی توسط داعش در طول دو سال اخیر و ایستادگی نیروهای پ ک ک در برابر تروریست ها، هر آن قدر که موجب محبوبیت شبه نظامیان پ ک ک شده، بارزانی و حزبش را در مظان اتهام همکاری با ترک ها و عدم پشتیبانی از کردها قرار داده است. هم اکنون بخش وسیعی از کوهستان های قندیل واقع در شمال عراق و در طول مرزهای ترکیه نیز در اختیار شبه نظامیان پ ک ک می باشد.

ب) عدم نگرانی از ایده کردستان بزرگ: برآورد مناسبات آنکارا-اربیل در طول یک دهه اخیر نشان می دهد که مسعود بارزانی پذیرفته در ازای دریافت اعطای امتیازهایی از ترکیه نظیر باز بودن مسیرهای ترانزیتی منتهی به اقلیم، حق دارا بودن کشور کردنشین در شمال عراق در آینده و... از هرگونه حمایتی از کردها در سوریه و ترکیه پرهیز نموده و حتی در صورت لزوم به مقابله با آن ها پرداخته و هم چنین در راستای منافع منطقه ای ترکیه گام بر دارد. عدم پشتیبانی از کردهای دربند سوریه از سوی بارزانی و سفرهای مکرر او به ترکیه و به ویژه شهر دیاربکر (بزرگترین شهر کرد نشین ترکیه) و وضع قرار دادهای چند جانبه در راستای مشروعیت بخشی به اردوغان و در راستای ایجاد اقلیمی مستقل ارزیابی می شود. رژیم اردوغان حتی بر آن است عناصر وابسته به حزب دموکرات را در کردستان سوریه و حتی ترکیه پروبال داده تا زمینه تضعیف پ ک ک را فراهم آورد.

نکته حائز اهمیت دیگر در این باره آن که حزب دموکرات در اقلیم کردستان به رهبری بارزانی دارای رقبایی در درون اقلیم نیز می باشد، رقبایی نظیر حزب اتحاد میهنی به رهبری جلال طالبانی و حزب گوران که می توانند در مقاطعی قدرت مطلق بارزانی در اقلیم را به چالش بکشند، نزدیکی اتحاد میهنی به تهران، دو طرف دیگر معامله ( ترکیه و حزب دموکرات) را مجاب ساخته که جهت رفع نفوذ ایران در اربیل بر تداوم حکمرانی بارزانی صحه بگذارند.

ج) تضعیف دولت مرکزی عراق: حضور مستقیم نظامی روس ها در عرصه میدانی سوریه در کنار تشدید فعالیت های ضد تروریستی ایران در عراق و سوریه و تاسیس دفتر مشترک بغداد ( متشکل از روسیه، ایران، عراق و سوریه) جهت  رویارویی با تروریست ها در منطقه، دولت اردوغان را بیش از پیش نسبت به دستیابی به مقاصدش ناامید ساخته است. به واقع و از زمان برگزاری انتخابات آزاد در عراق (2003) تا به امروز، شیعیان این کشور به دلیل دارا بودن اکثریت عراق، عملا شالکه قدرت را در اختیار داشته و همین امر نارضایتی شماری از همسایگان عراق من جمله ترکیه و عربستان سعودی را در بر داشته است.

نزدیکی دولتین عراق و ایران به ویژه پس از خروج نیروهای آمریکایی از این کشور، حضور تروریست ها در عراق و افزایش شکاف ها میان روابط تهران-آنکارا، دولت ترکیه را به سنگ اندازی در مسیر منافع دولت مرکزی عراق و ایران سوق داده و از همین روست که بر خلاف خواست دولت عراق و صرفا با توافق با اقلیم کردستان، مبادرت به اعزام نیروی نظامی به شمال عراق نموده است.

قدرت بلامنازع احزاب شیعه در بغداد، ترکیه را نسبت به ماندگاری و یا افزایش منافع در مناطق مرکزی و جنوبی عراق ناامید ساخته لذا تمامی هم خویش را بر منطقه اقلیم گذارده است. دولت ترکیه در طول سال های اخیر بدون کسب مجوز از دولت مرکزی عراق مطابق با تمامی قوانین بین المللی مبادرت به وضع قراردادهای یک جانبه اقتصادی با اقلیم کردستان نموده، امری که دائما با اعتراض بغداد و بی اعتنایی آنکارا روبرو بوده است. بنا بر گزارش های منتشر شده، اقلیم کردستان تا کنون چند میلیارد دلار نفت شمال این کشور را بدون موافقت دولت مرکزی به ترکیه فروخته و ترک ها نیز منطقه اقلیم را به بازاری امن و مطمئن برای خود تبدیل نموده اند.

 د) نفت ارزان: این روزها منطقه خاورمیانه شاهد اتهامات مکرری به رهبران ترکیه است، اتهاماتی که رژیم اردوغان را به خرید نفت ارزان از تروریست های داعش متهم می نماید. ترکیه به دلیل فقدان منابع زیرزمینی و توسعه رو به جلو نیاز مبرمی به دو انرژی نفت و گاز دارد. هم اکنون روسیه، ایران (به همراه جمهوری آذربایجان) بخش عمده نیازهای انرژی ترکیه را تامین می کنند، کشورهایی که به دلیل اختلاف نظرها منابع مطمئنی برای ترکیه محسوب نشده و جهت کاستن از مخاطرات احتمالی، آنکارا را به داشتن منابع متنوع انرژی سوق داده است.

منطقه کردستان عراق در طول سال های اخیر و به ویژه پس از اوج گرفتن تنش ها میان بغداد و اربیل خود سرانه و جهت تامین مایحتاج خود مبادرت به فروش نفت به ترکیه نموده است. مخالفت های بین المللی به چنین نحوه ی فروشی در کنار امکانات پایین اقلیم جهت استخراج نفت، عملا انرژی با قیمت پایین را برای ترکیه فراهم آورده است.

با این حال نفت اقلیم را نمی توان انرژی چشم گیری دانست. آن چه که ترکیه را بر آن داشته که وارد منازعه عراق شود را شاید بتوان در آینده سرنوشت ساز کرکوک دانست. از کرکوک به عنوان بیت المقدس کردها نام برده می شود. شهری با اکثریتی کرد و بسیار نفت خیز که در سال های حکمرانی صدام حسین شاهد اخراج گسترده کردها بوده است. سرنوشت کرکوک هم چنان لاینحل مانده است با این حال و از آغاز حملات داعش به عراق، دولت اقلیم کردستان با بهره گیری از ضعف دولت مرکزی بر بخش عمده ای از شهر مسلط شده است. اکثریت ساکنین کرکوک را به ترتیب کردها، اعراب سنی و ترکمن ها تشکیل می دهند. دسترتسی احتمالی کردها به این شهر و انضمام آن به اقلیم ضمن گسترش وسعت مناطق کردنشین، ثروتی هنگفت را نصیب دولت بارزانی خواهد نمود.

دولت ترکیه از دیرباز نسبت به سرنوشت ترکمن های کرکوک با دقت نگریسته و خواستار احقاق حق آنان شده است. با این حال به نظر می آید که آنکارا ترجیح داده که ترکمن ها تحت پوشش کردها زیست نمایند تا عرب ها. تسلط احتمالی بر کرکوک با مساعدت اردوغان، شرایط ویژه و منحصربفردی را برای ترکیه جهت استیلا بر حجم عظیمی از نفت ارزان را فراهم خواهد آورد.

ی) ترکیه و مبارزه با تروریسم: رئیس جمهور اردوغان و دولت داود اوغلو در طول ماه های اخیر تحت فشار گسترده ای از سوی افکار عمومی و جامعه ی بین المللی مبنی بر حمایت از تروریسم قرار دارند. مقامات مسکو و تهران صراحتا دولت ترکیه را به همدستی با داعش متهم نموده و مقامات فرانسوی و آمریکایی نیز با لحن ابهام آمیزی خواستار مشارکت بیش از پیش ترکیه در امر مبارزه با داعش و مهار مرزها شده اند. حضور در منطقه اقلیم و بیان حمایت و آموزش ارتش از پیشمرگه های کرد در مقطع کنونی را می توان سیاستی ظاهری جهت کاستن از فشارها دانست. سیاستی که بیش از مقابله با تروریست ها بر تداوم سیاست های مخرب و کینه توزانه اردوغان مبنی بر تضعیف رقبای منطقه ای اش هم چون ایران و دولت سوریه استوار است.