پدیده گسل نسل ها؛ آیا باید شکاف میان نسل ها را جدی گرفت؟

در این پرونده به پدیده ای تحت عنوان شکاف میان نسل های مختلف در ایران و چرایی آن پرداخته می شود.  جوامع انسانی امروزه به پیشرفت های  بسیار زیادی در عرصه های مختلف دست یافته است؛ پیشرفت های در حوزه علوم فنی مهندسی تا علوم پزشکی و...با این حال به همان اندازه با تهدیدات کوچک و بزرگ نیز مواجه شده است. آنچه در نوشتار پیش رو مورد توجه قرار گرفته است؛ پدیده ای به نام گسل یا شکاف نسل ها است. بررسی مفهومی مفاهیم نسل و گسست نسلی در مطالعات و پژوهش هایی که در حوزه شکاف نسلی انجام شده است نشان از اغتشاش مفهومی و عملیاتی مفاهیم به کار گرفته دارد.  در این بررسی ها و پژوهش ها ملاک و ضابطه برای تفکیک نسل ها از یکدیگر ارائه نشده است و افراد به دلخواه خود تقسیم بندی های متفاوتی از نسل ها ارائه کرده اند. همچنین بررسی مفهوم شکاف و گسست نسلی نشان می دهد تعریف دقیق و شفافی از این مفهوم ارائه نشده است.[i]

با این حال در این نوشتار منظور از شکاف نسلی در واقع نوعی شکاف اجتماعی است و شکاف های اجتماعی به معیارها و مرزهایی دلالت دارند که گروه های اجتماعی را از یکدیگر جدا می سازند و یا در تقابل با یکدیگر قرار می دهند. به عبارت دیگر شکاف های اجتماعی بیانگر خطوط تمایز و تعارضی است که بر سر هنجارها و ایستار های اجتماعی، سویه ها و کارکرد های اجتماعی  فرهنگی گروه های مختلف فعال و یا مؤثر در بافت اجتماع وجود دارد و گاه و بیگاه این گروه ها را به اشکال و علل مختلف رویاروی هم قرار می دهد. به تعبیر دیگر، شکاف های اجتماعی خطوط رقابت و منازعه بر سر هنجارها، باور ها، ارزش ها، شأن و منزلت، اقتدار و...اجتماعی است.[ii]

مسئله گسل یا شکاف نسل تنها مختص به جامعه ایران نیست بلکه در همه جوامع دیده می شود و علل و زمینه های آن نیز مختلف می باشد. یک وجه این موضوع بر می گردد به نسبت انسان با زمان و متغیر بودن زمان و از سوی دیگر تغییر و  تحولاتی که در هر دوره و عصری اتفاق می افتد.

هر فردی درعصر خود مجموعه از ویژگی ها و آداب، سنن و اصولی را می پذیرد که هویت وجودی او را تشکیل می دهد و معمولا انتظار دارد که فرزندان وی نیز از همین سبک و الگوها تبعیت بکنند. در حالی که فرزند یا فرزندان وی محصول دوره و عصر دیگری هستند؛ چرا که هر عصری دارای پدیده های نوین، ابزارهای جدید و آداب و رسومی هستند که در دوره گذشته وجود نداشته است.

از اینرو در یک تعریف ساده باید گفت که پدیده گسل یا شکاف نسل ها از زمانی شکل می گیرد که میزان آگاهی نسل گذشته و نسل جدید از مقتضیات زمان، همسان سازی خود با آنها یا میزان دسترسی و استفاده آنها از ابزارهای جدید یا میزان تاثیر پذیری این نسل از وضعیت جدید با یکدیگر تفاوت معناداری پیدا  می کند. البته امروزه کلمه دیگری نیزی باید به پدیده گسل نسل ها اضافه کرد و آن عبارت دیجیتال است. پیشرفت های بسیار حیرت آور انسان در حوزه ارتباطات اگرچه افق های تازه ای را فرا روی انسان گشوده است ولی به همان اندازه اگر این فن آوری ها درست در مسیر خود مورد استفاده قرار نگیرند تاثیرات مخرب خواهند داشت. از اینرو در جوامع امروز بخصوص در جامعه ایران در کنار گسل نسل که تعبیر رایج و عام تری است، با پدیده ای با عنوان گسل یا شکاف دیجیتالی نیز مواجه گشته ایم.

مجموعه ای از ابزارها از قبیل«واتس آپ، تلگرام، وایبر و...» روز به روز بین نسل گذشته و نسل امروز فاصله ایجاد می کند. از اینرو باید توجه داشت شکاف دیجیتالی به خودی خود مشکل آفرین نیست ولی اگر چنانچه مراقبت صحیح از آن صورت نگیرد مطمئنا می تواند خطرات سیاسی، اجتماعی، اخلاقی و حتی امنیتی برای جوامع به وجود بیاورد.

بر اساس آنچه مطرح شده حال این سوال مطرح می شود که چرا ما با پدیده شکاف یا گسل نسل ها-نسل گذشته و نسل امروز- مواجه هستیم؟

1.گسل پاردایم معرفتی

 برخی از جامعه شناسان بر این عقیده هستند که گسل نسلی ناشی از گسست پارادایم معرفتی و ارزشی بین نسل ها و گروه های اجتماعی است.  این افراد معتقدند گسست نسلی در ایران بر پایه مدرنیته استوار است.  به این معنا که مدرنیته پارادایم معرفتی ما را منقطع کرده است و شرایط جدیدی برای ما به وجود آورده است.  در حقیقت پارادایم مدرنیته شیوه های فکری، اجتماعی، دینی و اقتصادی و  پارادایم سنتی را بر هم زده است.[iii] به تعبیر ساده تر، آنچه منجر به این شکاف شده، مدرنیته است که جامعه سنتی ایران را دچار تغییر و تحول ساختاری کرده است که البته قابلیت بحث دارد.

2.حفظ و تغییر وضعیت موجود

نسل گذشته از آنجایی که به یک شرایط جسمی و روحی خاصی رسیده که موجودیت او کامل شده است، از اینرو بیشتر سعی می کند که وضعیت موجود را حفظ کند و بر اساس همان آرمان ها و نگرش های که تا به امروز کسب کرده است حرکت کند. این در حالی است که نسل امروز با مجموعه ای از ابزارها و پدیده ها مواجه است که برای نسل گذشته مهیا نبوده است. نسل امروز به علت شرایط جسمی و سلایق  بسیار فعال ، نوجو و تنوع طلب است. تلاش می کند به نوع آوری های جدیدی دست یابد. شرایط موجود اصلا برای او رضایت بخش نیست از اینرو به دنبال ایجاد فرصت های جدید می باشد. پس در چنین شرایطی بین دو نسل شکاف حاصل می گردد.

3. اختلال و بحران در توالی فرهنگی نسل ها

از سوی دیگر  برخی از صاحب نظران بر این عقیده هستند که توالی فرهنگی نسل ها منجر به شکل گیری پدیده ای به نام شکاف یا گسل گردیده است. از این نگاه؛  انقطاع نسل ها به مفهوم اختلال و بحران در امر توالی فرهنگی نسل ها، به تضاد ارزش ها و هنجا رهای اجداد، والدین و فرزندان اطلاق میشود که در واقع ماهیت آن اختلال در عملکرد نهادهایی است که مسئله انتقال ارزش ها، هنجا رها و الگوهای تفکر و عمل را در حوزه فرهنگ به نسل های بعدی بر عهده دارند.[iv]

4.ادبیات نسل ها

جامعه ایران یک جامعه مذهبی است. مذهب کارکردهای مختلفی را ایفا می کند که یکی از آنها حفظ انسجام درونی خانواده ها است. در کنار مذهب می توان از کارکردهای ملت یا ملی گرایی سخن گفت که از دیگر عواملی است که انسجام درونی نسل ها را در یک واحد جغرافیایی تضمین می کند. در همه ادوار تاریخی با پیشرفت های که در حوزه های مختلف حاصل می شود، ادبیات ویژه ای نیز برای آن دوره شکل می گیرد که معمولا نسل گذشته رغبتی به پذیرش این نوع از فرهنگ و ادبیات نشان نمی دهد که در مقابل نسل جدید شیفته این ادبیات و نگره ها است. از این رو اگر چنانچه نسل گذشته نخواهد از محافظه کاری خود کاسته و تا حدودی خود را با شرایط موجود وفق بدهد و از سوی نسل جدید هر روز بر دامنه تنوع طلبی خود بیفزاید، این شکاف هر روز بیشتر از دیروز خواهد. البته باید به این نکته هم اشاره کرد که بیشتر ادبیات نسل جدید در حوزه شکاف دیجیتالی قابل مشاهده است.

در کنار عوامل فوق می توان ده ها عامل دیگر را نیز می توان مطرح کرد که منجر به شکل گیری پدیده شکاف یا گسل نسل ها گردیده است. مهمترین تهدیدی که در این مقوله دیده می شود تهدید بنیان های درونی خانواده است. از سوی دیگر چنانچه بنیان های خانواده دچار اختلال گردد در حوزه های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی، روانی، عاطفی، اقتصادی و...جامعه دچار چالش های جدی خواهد شد. از اینرو ضمن اینکه خانواده ها باید در این مسیر و نوع ارتباط و تعاملات خود با اعضای خانواده تلاش بیشتری را از خود نشان دهند؛ صاحب نظران علوم اجتماعی و رفتاری باید تلاش کنند راه حل های مناسبی برای این معضلات شناسایی کرده و در اختیار دولت مردان قرار دهند. دولت هم به عنوان نهاد اجرایی کشور باید در این مسیر تلاش و جدیت بیشتری از از خود نشان دهد چرا که این مسئله یک موضوع جدی برای اجتماع امروز می باشد.